De verborgen geschiedenis van de strijd voor het Anton de Komplein

Op 10 juni 2020 vond het grootste protest tegen racisme plaats in de geschiedenis van de Bijlmer. Het zou aanvankelijk op het Anton de Komplein worden gehouden, een historische plek gezien strijd van de Kom. Het protest werd vanwege het grote aantal demonstranten verplaatst naar het nabijgelegen Nelson Mandelapark. Stagiaires Leonie Nuaku en Tyneisha van Veltum interviewden Roy Wijks over de strijd voor eerherstel voor Anton de Kom en de verborgen geschiedenis van de totstandkoming van het Anton de Komplein. 

[Tekst: Leonie Nuaku & Tyneisha van Veltum]

Wijks is een trainer, coach, consultant en is gespecialiseerd in psychotherapie. In de jaren ‘70-’90 was hij actief bij de Landelijk Overleg van Surinaamse Organisatie in Nederland (LOSON). In 1988 zetten zij een petitie op en later organiseerden zij een vreedzaam protest voor eerherstel voor Anton de Kom (22 februari 1898 - 29 april 1945) en een petitie om een plein naar Anton de Kom te vernoemen. ​

Activisme
Roy Wijks raakte in de jaren 70 betrokken bij de LOSON. Hij vertelt: ‘’Ik studeerde in Amsterdam en zo ben ik als jonge student in aanraking gekomen met mensen van de LOSON die in studentenflats woonden. Zo simpel is het. Het gaf zin aan mijn leven om iets voor mensen te betekenen.’’ Zij streden als organisatie voor de rechten van Surinamers en de onafhankelijkheid van Suriname, een bevrijd Suriname. Roy zegt hierover: ‘’We hadden acties voor het vreemdelingenbeleid van het Nederlandse regime. Wij gingen een keer in Amsterdam zonder vergunning demonstreren vanaf Waterlooplein naar het stadhuis.’’  Grote aantallen Surinamers, Antillianen en andere migranten werden in brandgevaarlijke pensions geplaatst als onderdeel van het landelijke en stedelijke spreidingsbeleid. Andre Reeder, die ook actief lid van de LOSON was maakte er een documentaire ‘Onderneming Onderdak’ hierover: 

​Na de coup en de Decembermoorden in Suriname voerden ze ook actie tegen het regime en voor democratie:. ‘’Het doel was gelijke rechten, maar ook nationale bevrijding van Suriname en sociale rechtvaardigheid. Ook een sociaal rechtvaardig Nederland. Wij waren solidair met iedereen die hier opkwam. Een Nederland die bevrijd zou zijn van onderdrukking en kapitalisme.’’ 

Roy was in de groep bezig met activisme en ging hiervoor de straten op: ‘’Vroeger zag ik mijzelf zeker als activist, want we waren letterlijk actief. Dus iedere zaterdag stond ik op de Albert Cuyp met mijn krantjes van Wrokoman en Kon Na Wan. Soms ook in een andere stad. Ik vond het geweldig om te doen. Je kwam met allerlei mensen in contact; jong en oud. Je leerde hoe je met mensen om moest gaan en om niet verlegen te zijn.’’

In de periode dat hij actief was binnen  de LOSON, leerde hij over Anton de Kom: ‘’Toen ik in LOSON zat had ik geleerd wie Anton de Kom was. Ik ging naar school in Suriname, maar op school had ik niks over Anton de Kom geleerd. Hij betekende voor mij een bron van inspiratie en ik leerde mezelf kennen als activist en ondervond wat het betekende om op te komen voor sociale rechtvaardigheid.’’

Na erachter te komen wie Anton de Kom was, las Roy het boek van De Kom ‘Wij Slaven van Suriname: ‘’Het lezen van het boek was een geweldige beleving. Een bron van leren, om te weten wat er in het verleden is gebeurd en wie Anton nou eigenlijk was. Het was een nieuwe ontdekking over de geschiedenis. Ik was geïnspireerd door zijn moed. Hoe hij dingen uitsprak en mensen liet voelen. Anton de Kom is een bron van intellectuele moed.’’

Anton de Kom streed niet alleen voor de rechten van Surinamers, maar ook voor de rechten van Nederlanders. ‘’Dat zegt hij ook ergens in het boek. De Nederlandse arbeiders. De vrijheid waar hij voor streed was om Suriname ook lief te hebben. Dat is zo een mooie manier van doen en denken. Toen hij terugkwam naar Nederland, werd hij als een held ontvangen door de Nederlandse arbeiders. Dat was mooi, want hij was ook een held van ons. Als zwarte Surinaamse activist. Dat zijn bijzondere dingen van verbondenheid.’’

Het boek: “Anton de Kom: Zijn Strijd en Ideeën”

In 1989 organiseerde de LOSON een herdenkingsbijeenkomst over Anton de Kom waarbij eenaantal mensen te gast waren die hem persoonlijk uit het verzet kenden. Op basis van het verslag van de bijeenkomst werd een boekje gepubliceerd getiteld “Anton de Kom: Zijn Strijd en Ideeën”. Roy had hier ook een artikel in geschreven. ‘’We hadden een heel onderzoek gedaan dus we dachten; dit moeten we delen. Wij vonden het een eer om een boek met verslagen te publiceren. Voor ons was het extra spannend om wat wij gevonden hadden te delen en te horen van anderen wat ze ervan dachten. Dat was het belangrijkste. Ook om zijn naam te kunnen verspreiden. Er was bijna een soort gemeenschap ontstaan rondom zijn ideeën.’’

​Voor de LOSON was het belangrijk dat het boek over het eerherstel en de vriendschap tussen Nederland en Suriname zou gaan. Dit boek werd gepubliceerd voordat het monument van Anton de Kom werd geplaatst.

Actie nemen voor Anton

In 2006 werd er een geopend van Anton de Kom geplaatst op het nieuwe Anton de Komplein. Er was veel commotie en onenigheid over de procedure en het standbeeld. Wijks zei hier het volgende over: ‘’Ik zat daar in die commissie en dat was een van de moeilijkste dingen die ik had meegemaakt. Ik was begonnen met een petitie om de straat te vernoemen naar Anton de Kom. Dat had ik samen met SAWO gedaan. Dat hadden wij samen aangekondigd met bewoners van Zuidoost. En er werd heel erg leuk op gereageerd. En later is dat straatnaambord gekomen. Dit was voordat wij om eerherstel hadden gevraagd op 10 mei 1988. We hadden eerst het straatnaambord aangekondigd gekregen bij het Anton de Komplein.’’

Bij de aankondiging waren mensen van de organisatie uitgenodigd. Er was een selectie van vijf kunstenaars gemaakt en kunstenares Jikke van Loon werd uiteindelijk gekozen op basis van een ontwerp waarin de Kom naakt was afgebeeld. Het leidde tot veel protesten. ‘’Mensen waren boos, ze zeiden; ‘hij wordt afgebeeld als een naakte slaaf.’ Ik keek er toen nog niet zo naar. Ik had mij meer gericht op een goed lopende werkwijze. Dat het netjes zou gaan, dat iedereen de kans zou krijgen. Ik dacht: ik moet geen oordeel hebben over het beeld. Dit spreek ik voor het eerst uit maar ik vond geen van de ontwerpen goed. Maar goed, ik hoorde bij de commissie dus de keuze lag niet aan mij. Anderen zagen mij bijna als verrader, over dat ik in de commissie zat en dat ik hier in mee ging. Dat was pijnlijk om te horen.’’

Judith de Kom, Anton de Kom’s dochter, probeerde de onthulling onmogelijk te maken. Dat was voor Roy een van de moeilijkste momenten van de commotie die was ontstaan. Roy begreep waarom kunstenares van Loon in eerste instantie werd gekozen. ‘Westerse-Europese beelden uit de cultuur hebben vaak een bepaalde betekenis. Van de tijd van de Grieken. Dat het beeld naakt was, had een betekenis vanuit de Goden. Maar vanuit het perspectief van Surinamers zagen zij het anders.’​

Roy begon zich af te vragen wat er in deze werkwijze mis ging; ‘’Waarom hadden mensen de connectie niet met het beeld?” Terugkijken op de commotie begrijpt hij het beter. Anton kleedde zich namelijk altijd netjes, een mooie hoed en een net pak. Een groep Surinamers vindt dat dit beeld hem geen eer aandoet en dat het een stereotype beeld reproduceerde: “zo kijken Nederlanders tegen zwarte mensen aan.”

Bij het vragen om eerherstel, vindt Roy dat het doel niet was behaald. ‘’Zij konden de situatie hebben verbeterd door de verbanning in te trekken, kunnen reflecteren op de gehele situatie en waar het mis ging. Er is eerherstel geweest van toen hij een verzetsheld was maar niet vanuit het feit dat hij werd verbannen uit Suriname. Juist dat stukje, de antikoloniale herkenning is er niet. Anton werd in tweeën gesplitst, voor het ene gaven ze het eerherstel, maar voor het andere niet.’’

Petitie voor eerherstel voor Anton de Kom

Op 10 mei 1988 stond Roy met een grote groep demonstranten op het Binnenhof: “we gingen de petitie aan de Tweede Kamer aanbieden. Er was ook veel bekendheid aangegeven. Het was een belangrijke daad om het op die manier te laten zien waar wij voor stonden. Het ging juist om de strijd tegen de koloniale heersers.”

De petitie was door zo een 1.200 mensen ondertekend. De Tweede Kamer had de petitie doorgenomen en besproken maar er werd niet naar gehandeld: “Diep luisteren in de zin van empathie, gevoel en stappen ondernemen, dat hebben zij niet gedaan.”

Eerherstel is nog steeds nodig maar door middel van de petitie van 10 mei 1988, hadden zij volgens Roy ook iets gewonnen. ‘’Wij hebben het probleem zichtbaar gemaakt. Mensen konden er over praten en dat was voor ons van belang.’’

10 juni 2020: grootste anti-racisme demonstratie in de Bijlmer ooit

Op donderdag 10 juni 2020 vond de grootste demonstratie tegen racisme dat ooit in de Bijlmer heeft plaatsgevonden plaats:

"De demonstranten staan vandaag op ‘historische grond’, zegt organisator Mitchell Esajas van The Black Archives. Ze staan vandaag in de Bijlmer, een wijk waar bewoners vaak slachtoffer zijn geworden van racisme en discriminatie, maar waar de zwarte identiteit ook wordt gevierd, aldus Esajas. “Dit is een plek van verzet en emancipatie.” Over het belang van die emancipatie citeert hij de Surinaamse schrijver Anton de Kom: “Geen volk kan tot volle wasdom komen dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel belast blijft”. De toegestroomde demonstranten staan stil en in opperste concentratie te luisteren." - Trouw

Lees verder:

• "Bij de demonstratie in de Bijlmer gaat het over racisme, en over niks anders"
• "De Bijlmer moet donderdag zijn veranderd"
• "Nagesprek #BlackLivesMatter demonstratie in de Bijlmer"

​Bekijk hieronder een videoreportage van VICE: